Geopend woensdag t/m zaterdag van 10:00 tot 17:00 uur
Tentoonstelling Kleurrijk & geworteld
Vroege gasten uit Amsterdam en Groningen
Het dorp Zuilen ontstaat wanneer medewerkers van Slot Zuylen in de buurt willen gaan wonen.
In het begin twintigste verandert het karakter van het dorpje aan de Vecht, door de snelle industrialisering. Naast het oude Zuilen (tegenwoordig: Oud Zuilen) ontstond een nieuw Zuilen. Met nieuwe bewoners.
In 1910 vestigt de Amsterdamse Borstelfabriek ‘Gebroeders Jonker’ zich in Zuilen. De eerste ‘gastarbeiders’ zijn dan een feit.
Kort daarna volgt een ware ‘invasie’. Het eveneens in Amsterdam gevestigde Werkspoor groeit zo snel dat in 1913 een vestiging in Zuilen ontstaat. Voor huisvesting van de arbeiders verkoopt onder andere Elink Schuurman een kavel onder voorwaarde dat er woningen worden gebouwd voor de arbeiders van de fabriek. Zo ontstaat ‘tuindorp’ Elinkwijk.
Rond dezelfde tijd verhuist de heer J.M. de Muinck Keizer (‘Demka’) zijn staalfabriek vanuit het Groningse Martenshoek ook naar Zuilen.
Het inwonertal van Zuilen groeide met deze eerste generatie ‘gastarbeiders’ in vier jaar tijd van 944 naar ruim 4000.
Luchtfoto vroege periode
Snelle groei en tekort aan arbeidskrachten
De vroege ‘gastarbeiders’ gaan al snel deel uitmaken van de Zuilense gemeenschap. Deze nieuwkomers richten verenigingen op, gymnastiek- en zangverenigingen, voetbalclubs, schaakclubs, enz.
Werkspoor en Demka starten in de Eerste Wereldoorlog. Nederland is neutraal, maar België niet. Verschillende vluchtelingen uit België komen voor werk in Zuilen terecht.
Werkspoor en Demka groeien de eerste decennia als kool, maar vooral na de Tweede Wereldoorlog komen de beide Zuilense fabrieken om in het werk en hebben ze een schreeuwend tekort aan personeel.
Voor het herstel aan treinen en bruggen vindt Werkspoor in Nederland niet voldoende medewerkers. Onder andere in Engeland en Italië zijn Poolse militairen achtergebleven. Onder hen werft Werkspoor met succes nieuwe werknemers.
Ook deze mannen willen onderdak in de omgeving van de fabriek. Maar er heerst woningnood. Een woningbouwvereniging besluit dat ‘huurders met minder dan drie kinderen’ verplicht inwoning krijgen! Alleen al in de Professor Wattjesstraat kwamen drie Poolse gezinnen op deze wijze ‘in te wonen’.
Schafttijd bij Werkspoor
Werving van gastarbeiders officieel geregeld
Begin jaren zestig krijgt de gastarbeid een formele status doordat de Nederlandse overheid wervingsovereenkomsten sluit met andere landen. De arbeiders komen aanvankelijk vooral uit Spanje en Italië, later ook uit onder andere Marokko en Turkije. Lang niet alle gastarbeiders wachten overigens de formele werving af; zij komen op eigen houtje en risico naar Nederland en moeten zelf hun weg zoeken in onze samenleving.
De naam gastarbeider zegt het al: de arbeider is te gast en keert op enig moment weer terug. Het is aanvankelijk dan ook niet de bedoeling dat de gastarbeiders integreren in de Nederlandse maatschappij.
Wie bij Werkspoor of Demka komt werken krijgt vaak alleen een tolk voor de meest elementaire werkinstructies. Later verandert dat. Vanaf 1975 mogen achtergebleven familieleden ook in Nederland komen wonen. Langzaam maar zeker wordt integratie onderdeel van het overheidsbeleid.
Sommige gastarbeiders keren inderdaad terug, maar de meesten blijven en vestigen zich met hun gezin in Zuilen en omgeving.
Arbeiders in de Werkspoorfabriek
Arbeiders als gast behandeld?
Vooral bij de Demka gaat het vaak om gevaarlijk en ongezond werk.
Medewerkers haken af vanwege de slechte werkomstandigheden (stof, hitte, ongelukken).
De werving voor arbeiders moet dan van verder komen: Grieken, Hongaren, Marokkanen en Turken worden naar Zuilen gelokt om hier het werk te komen doen waarvoor veel oorspronkelijke bewoners de neus ophalen.
De ‘buitenlanders’, zoals ze in de volksmond vaak worden genoemd, krijgen met vooroordelen en discriminatie te maken. ‘Italiaan’ en ‘stiletto’ zijn voor sommigen synoniem aan elkaar verbonden. Het duurt geruime tijd voor het wantrouwen wordt weggenomen.
Nieuwkomers worden beslist niet altijd als ‘gast’ behandeld. Door de woningnood ruiken kamerverhuurders hun kansen. Gastarbeiders verblijven de eerste jaren vaak in kosthuizen en pensions. De situatie daar is hemeltergend. Meerdere mannen op één kamer is heel gewoon. Het komt zelfs voor dat gastarbeiders die in ploegendienst werken ook in ploegendienst slapen. Hun kamer wordt dubbel verhuurd!
De vakbeweging komt met succes in actie tegen de misstanden op het gebied van huisvesting en werkomstandigheden.
Rookwolk bij Demka
Einde aan de gastarbeid
In 1973 stopt de officiële werving van gastarbeiders. Van personeelstekorten is dan geen sprake meer. Er volgen grote ontslagrondes en uiteindelijk de sluiting van Werkspoor (in delen, vanaf 1972) en Demka (1983).
Die hebben voor heel Zuilen, maar zeker ook voor de gastarbeiders en hun families grote gevolgen. Zoals werkloosheid en sociale problemen.
Gastarbeiders en hun gezinnen zijn veelal gehuisvest in goedkope, slecht onderhouden woningen met minder comfort. Soms krijgen ze het verwijt zich minder te bekommeren om de uitstraling van hun woning. Dit leidt tot sociale spanningen en verkrotting in een deel van de wijk.
De wijkaanpak die daarop volgt heeft succes. Deze aanpak richt zich zowel op de woningbouw als op de sociale structuren in de buurt.
Inmiddels wonen vele voormalige gastarbeiders en/of hun (klein)kinderen nog met veel plezier in Zuilen. Gastarbeiders hebben hun stempel gedrukt op het leven en werken in Zuilen. Die sporen zijn tot op de dag van vandaag zichtbaar.
Sloop van woningen in het kader van wijkaanpak – Foto van Gerard Versteege
Bekijk alle pagina’s bij deze tentoonstelling:
